बबल एण्ड क्र्यास शीर्षकमा यो दास्रो आलेख हो । यस परिप्रेक्षमा अन्तराष्ट्रिय स्तरमा शेयर बजारमा भएका विभिन्न बबल र क्र्यासको ईतिहासका बारेमा चर्चा गर्दै उक्त समयमा नेपालको अर्थतन्त्रको अवस्था र त्यस्ता घटनावाट हालको नेपाली बजार तथा नीति निर्माताले सिक्नु पर्ने पाठका सम्बन्धमा उल्लेख गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

मिसिसिपी बबल (१७१९ – १७२१)

वेलायतको साउथ सी बबलको केही समयमा नै फ्रान्समा मिसिसिपी बबल भएको थियो । सन् १७१५ मा फ्रान्सको अर्थतन्त्र निरन्तर युद्धका कारण धारासायी हुन पुग्यो । यसवाट बच्न सरकारले स्कटिस अर्थशास्त्री जोन लको सुझाव अनुसार नोट जारी गर्ने अधिकार सहित एक सरकारी बैंक स्थापना गरेको थियो । जनताले उक्त बैंकमा सुन, चाँदी जस्ता बहुमूल्य धातु राखेर बैंकले जारी गर्ने नोट प्रयोग गर्दथे । विस्तारै उक्त बैंकले जम्मा हुने सुन चाँदी भन्दा बढी रकमको नोट जारी गर्न थाल्यो । सतहमा फ्रान्सको अर्थतन्त्र सुधार भएको देखियो भने जोन लले संचालन गरेकोे ब्यापारिक कम्पनीको शेयरको माग धेरै बढ्यो । सन् १७१९ मे महिनामा ५०० लिभ्रिस (तत्कालिन फ्रेन्च मुद्रा) मूल्य रहेको उक्त कम्पनीको शेयर मूल्य बढेर नोभेम्बर महिनामा १०,००० लिभ्रिस पुग्यो । यसवाट फ्रेन्च स्टक मार्केटमा त्यस समयमा धेरै मिल्यनियरहरु देखा परे । उक्त बबलको समयमा फ्रान्समा घर जग्गाको मूल्य र घर भाडामा २० गुणा सम्म बृद्धि हुन गयो । तर बैंकले जति पनि नोट छाप्दै जादा बजारमा मुद्रास्फिती बृद्धि भई केही समयमा नै अर्थतन्त्र गहिरो संकटमा पर्न गयो । १०,००० लिभ्रिस पुगेको उक्त कम्पनीको शेयर मूल्य सन् १७२० मा ४००० लिभ्रिस र सन् १७२१को सुरुमा ५०० लिभ्रिस भन्दा कम हुन गयो । यसवाट फ्रान्सको अर्थतन्त्रमा धेरै नकारात्मक असर पर्न गयो ।

ब्रिटिस रेल वे म्यानीया

नेपालमा विगत केही वर्षदेखि रेलमार्ग निर्माण गर्ने विषय चर्चामा छ । यसको लागि सरकारी निकायवाट कार्यालय स्थापना गरिएता पनि ठोस कार्य अघि बढ्न सकेको छैन । कति लामो रेलमार्ग निर्माण गर्ने, कुन स्थानमा गर्ने यसको लागत लाभ के हुने भन्ने सम्बन्धमा खासै चर्चामा आएको देखिदैन । रेलवे निर्माणका लागि जनतावाट पूँजी जुटाउन सकिन्छ भन्ने विषय त नीति निर्माताको दिमागमा पनि छैन होला । तर सन् १८३० मा नै वेलायतमा जनताको वचतवाट पूँजी निर्माण गरी रेल कम्पनीहरु स्थापना गरिएको थियो ।

सन् १८३० मा लिभरपुल र म्यान्चेष्टर विच संचालन गरिएको रेलले उच्च सफलता प्राप्त ग¥यो । यसवाट हौसिएर थप रेलवे लाईन निर्माणका लागि दश प्रतिशत रकम मात्र जम्मा गरी बाँकी पछि माग गर्ने गरी शेयर लगानी गरेर कम्पनीको स्थापना गरियो । यस्तै कार्य नेपालको प्रधानमन्त्री सहितको सहभागितामा केही अघि जलविद्युतमा जनताको लगानी नाममा १० प्रतिशत रकम जम्मा गरी जलविद्युत कम्पनीमा लगानी गरिएको छ । तर व्रिटेनको उक्त मोडल केही समयमा नै असफल सिद्ध भयो । तत्कालिन समयमा ठूलो लागत सहित सुरु गरिएको उक्त परियोजनावाट धेरै प्रतिफल प्राप्त हुने आशामा शेयर तथा ऋणपत्रमा लगानी भयो । सुरुमा १० प्रतिशत रकम मात्र माग भएका कारण धेरै व्रिटिस लगानीकर्ताहरुले पछि रकम थप गर्न सक्ने वा नसक्ने विचार नै नगरी आफुसंग भएको सवै रकम उक्त १० प्रतिशत मार्जिनमा लगानी गरे । तर धेरै ठूलो रकमको लगानी आवश्यक पर्ने, निर्माण कार्य पनि सहज नभएको र वेला वेलामा कम्पनीले थप रकम माग गरिरहने कारणवाट केही वर्ष पछि लगानीकर्ताहरुको विश्वास उक्त रेलवे कम्पनीहरु प्रति कम हुदै गयो र आकासिएको शेयरको मूल्य धेरै घट्न गयो । सन् १८४५ तिर लगानीकर्ताहरुले कम्पनीहरुलाई थप रकम भुक्तानी गर्नै छाडे । फलस्वरुप योजना गरिएको भन्दा १५ प्रतिशत मात्र कार्य सम्पन्न हुन सक्यो र लगानीकर्ताहरुले धेरै ठूलो रकम गुमाउन पुगे । यसवाट  वेलायतको समग्र विकासमा नै धक्का पुग्न गयो । औद्योगिक क्रान्ती पछि मध्यम वर्गमा रहेका धेरै वेलायती जनताको वचत गुमेको कारण गरिवीको प्रतिशत समेत बढ्न गयो ।

स्टक मार्केटमा सूचना संप्रषणको धेरै महत्व हुन्छ । उपलब्ध सूचनाका आधारमा लगानीकर्ताले लगानी निर्णय गर्ने गर्दछ । ब्रिटिस रेल वे म्यानीया बबल र क्र्यासको एक प्रमुख कारणका रुपमा त्यस वेलाका छापा पत्रिका पनि एक हुन् । सन् १८३० को दशकमा वेलायतमा अर्थतन्त्रका वारेमा लेख्ने पत्रिकाहरु प्नि प्रकाशन हुन थालिसकेको थियो । ती पत्रिकाहरुमा रेलवे कम्पनीका विभिन्न सूचना, जानकारी, वित्तीय विवरण आदि प्रकाशन हुन थाले पछि पत्रिकाको आय पनि बढेकोले यस्ता पत्रिकाहरुले सुरुका केही वर्ष रेलवे कम्पनीहरुका वारेमा असाध्यै सकारात्मक समाचार प्रकाशन गरेर बजार बढाउन योगदान गरेका थिए । तर पछिल्ला दिनहरुमा पत्रिकाहरुले त्यस्ता रेलवे कम्पनीहरुको नकारात्मक समाचार संप्रेषण गर्न थाले । तत्कालिन पत्रिकाहरु दी टाईम्सले श्रृङ्खलावद्ध रुपमा रेलवे कम्पनीहरुको विरुद्ध समाचार एवं सम्पादकीय लेखहरु लेखेका कारण नै लगानीकर्ताहरु शेयर बजार प्रति नकारात्मक हुन गई ब्रिटिस रेल वे म्यानीया बबल र क्र्यास भएको पनि विभिन्न अध्ययनहरुले देखाएको छ । नेपालमा उक्त समयमा भिमसेन थापाको प्रधानमन्त्रीकालको अन्तिम समय थियो भने दरवारमा थापा खलक र पाण्डे खलक विचको द्वन्दवाट देशमा विकासका विषयहरु प्राथमिकतामा नै पर्दैन थियो । पत्रिका प्रकाशन भने नेपालमा सर्वप्रथम सन् १९०१ मा गोरखापत्रवाट भएको हो ।    

नेपाल सरकार र नियामक निकायले पनि वेलायतको करिव १८० वर्ष अघिको अनुभववाट पाठ सिक्नु पर्ने देखिन्छ । नेपालमा भरखरै सुरु गरिएको जलविद्युतमा जनताको लगानी कार्यक्रम अन्तर्गत १० प्रतिशत मात्र रकम माग गरी जलविद्युत कम्पनीमा लगानी गर्ने प्रचलन सुरु भएको छ । तर नेपालको जलविद्युत क्षेत्रले पनि त्यस्तै नियती नभोगोस भन्ने तर्फ समयमा नै ध्यान दिनु जरुरी छ । विसौ वर्षसम्म मेलाम्ची खानेपानी आयोजना सम्पन्न हुन नसकेको अवस्थामा रेल मार्गको निर्माण गर्दा लाग्ने धेरै समय र रकम, निर्माणका क्रममा भोग्नु पर्ने कठीनाई र परियोजना सम्पन्न भई सकेपछि प्राप्त हुने लाभलाई समेत मध्य नजर गरी योजना छनौट गर्नु उपयुक्त देखिन्छ । करिव ३०० वर्ष अघि नै वेलायत तथा युरोपमा जनताको वचतलाई पूँजीको रुपमा परिचालन गरी पूर्वाधारको निर्माण गरिएवाट नेपालमा पनि यस्ता महत्वपूर्ण परियोजनाहरुमा सरकारले आफै लगानी गर्ने वा विदेशी दातृनिकायको मुख ताक्ने प्रबृतिलाई कम गरी पूँजी बजारलाई अझै प्रभावकारी बनाई लगानी जुटाउन सकिने देखिन्छ ।

क्रमशः (बाँकी अर्को अंकमा)

निरञ्जन फुयाल

प्रबन्धक नेप्से

काठमाडौं