भीमनारायण श्रेष्ठ

​काठमाडौँ उपत्यका प्रवेशको एक प्रमुख पश्चिमी नाका शोणितपुर (थानकोट) क्षेत्रमा परम्परागत साँस्कृतिक महोत्सवको रूपमा बर्षेनी कार्तिक शुक्ल चतुर्दशीका दिनदेखि मंसीर कृष्ण प्रतिपदाका दिनसम्म (तीन दिन) धुमधामकासाथ सिद्धिगणेश र महालक्ष्मीको जात्रा मनाइन्छ । यस जात्रालाई स्थानीय बासिन्दा सिन्दूर जात्राको नामले पनि चिनाउँछन् । कसैले यसलाई थानकोटको जात्रा पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । प्रत्येक वर्ष कार्तिक शुक्लचतुर्दशी (बैकुण्ठचतुर्दशी) का दिनमा छ्वय्ला भ्वय् (पोलेको मासुको परिकार सहितको भोज) बाट शुरू हुन्छ । सोही दिन मध्यरातमा महालक्ष्मी मन्दिर अगाडि तान्त्रिक विधिबाट होम गरी देवीदेवताहरू आह्वान गरी पूजा आराधन हुन्छ । त्यसको भोलिपल्ट कार्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिन बिहानैदेखि घरघरबाट देवीदेवताहरूको पूजाआजा सकी गच्छे अनुसार भोजको परिकार तयार गरी आनन्दकासाथ मू भ्वय् (मुख्य भोज) खाने गरिन्छ । साँझपख यहाँको आराध्यदेव भगवान आदिनारायणको जात्रा हुन्छ । त्यसको भालिपल्ट (प्रतिपदाका दिन) बिहान खटमा विराजमान सिद्धिगणेश र महालक्ष्मीको प्रतिमूर्ति सहितको खटजात्रा शुरू हुन्छ । यही खटमा विराजमान सिद्धिगणेश र महालक्ष्मीको जात्रामा स्थानीय सरकारी गूठीका जुवाः (मूल पूजारी) को नेतृत्वमा अन्य सदस्यहरू सहित स्थानीय प्रशासनिक निकायका पदाधिकारीहरू एवं गन्यमान्य भद्रभलादमीहरूद्वारा सिन्दूर चढाउने गर्दछन् । त्यसैले यस जात्रालाई सिन्दूरजात्रा भन्दछन् । अन्तमा सोही दिन बेलुका चाफलटोलमा विराजमान गराईएका अनन्त भैरबसँग त्वाय् चिँकेगु (मित लगाउने) कार्य पश्चात जात्रा सम्पन्न हुन्छ ।

​उपत्यकाका अन्य प्राचीन बस्तीहरू जस्तै थानकोट पनि निकै पुरानो ऐतिहासिक स्थल मानिन्छ । हालसम्म प्राप्त ऐतिहासिक तथ्य अनुसार आजको यो थानकोट ऐतिहासिक शोणितपुर नगरीको राजधानीको रुपमा प्रसिद्धि पाएको अति सुन्दर रमणीय ठाउँ हो । प्रचीनकालमा सुप्रभानगरी नामाकरणबाट प्रख्याति पाएकोे यो सुन्दरनगर द्वापरयुगमा वाणसुरले सुनैसुनको पुर (नगर) बनाई दिएकाले सुनितपुर हुँदै शोणितपुर नाम रहन गएको भनिन्थ्यो । वाणासुरका समयमा शोणितपुरको राजधानी भएको र अझपछि प्रशासनिकको साथै सामरिक दृष्टिकोणबाट समेत अति महत्वपूर्ण रहेको स्थान कोतघर समेत यसै नगरीमा रहेकाले यसलाई चल्तीको भाषामा स्थानकोट नाम रहदैं हाल थानकोट भनिन थालिएको पाइन्छ ।

​शोणितपुर (थानकोट) मा मानवबस्तीको क्रमसँगसँगै समृद्ध र सुदृढ समाजको पनि विकास भई सु–सँस्कृतिले भरिपूर्ण भएको पाइन्छ । यसैको ज्वलन्त उदाहरण हुन् ।परापूर्वकालदेखि मानी आएको ऐतिहासिक महत्वको विभिन्न साँस्कृतिक पर्व तथा जात्राहरू मुख्य रूपमा छन् । नेवार समुदायको विशेष बाहुल्यता भएको यहाँ (शोणितपुर अर्थात थानकोट) को समाजमा नेवार सम्प्रदायको विभिन्न जातजाती बीच आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक एवम् सँस्कृति र साँस्कृतिकको साथै सुसंस्कार समेतको सहिष्णुता कायम रहेको पाइन्छ । कुनैपनि जात्रा र पर्वहरू मनाउन सबै जातजातिहरूको सहभागितामा एकआपसमा आ–आफ्नो क्षेत्रको महत्वपूर्ण जिम्मेवारीकासाथ कर्तव्यपरायण भई सहजै सम्पन्न गर्दै आएको पाइन्छ । यसैले आजसम्म पनि परम्परादेखि चल्दै आएको साँस्कृतिक महत्वका जात्रा तथा पर्वहरू निर्वाधरुपमा सुसम्पन्न हुँदै आएको छ । त्यसैले प्राचीनकालदेखि चल्दै आएको साँस्कृतिक जात्रा तथा पर्वहरूलाई जीवन्तरुप दिन र प्रस्तुत गर्न सफल हुँदै आएको छ । यसैको ज्वलन्त उदाहरण हो शोणितपुर (थानकोट) को सिन्दूरजात्रा ।

​यो सिन्दूरजात्रा कार्तिक शुक्लचतुर्दशी (बैकुण्ठ चतुर्दशी) को दिनमा आरम्भ भई कार्तिक शुक्लपूर्णिमाको भोलिपल्ट (प्रतिपदाको दिन) समापन हुन्छ । सिन्दूरजात्राको क्रममा कार्तिक शुक्लचतुर्दशीका दिन महालक्ष्मीद्यः पिहाँ बिज्याकेगु÷पिकाय्गु (गठीयारको घरमा राखेका महालक्ष्मीको धातुको मूर्ति मन्दिरमा ल्याएर राख्ने), ह्वोँ याय्गु (होम गर्ने), पूर्णिमाका दिन नाराँद्यः (आदिनारायण देवता) जात्रा, गणेद्यः (गणेश देवता) कुहाँ बिज्याकेगु र थहाँ बिज्याकेगु (सिद्धिगणेशस्थानको मन्दिरमा लाने र ल्याउने), पूर्णिमाको भोलिपल्ट बिहानीपख द्यः खतय् तय्गु (देवमूर्ति खटारोहण गर्ने), भैरद्यः (ठूलो ताममाको घ्याम्पोमा भैरबको प्रतिमूर्ति सहित सज्जित) कुहाँ बिज्याकेगु र थहाँ बिज्याकेगु (गाउँको पुच्छारमा अवस्थित मसानघाटमा अवस्थित अनन्त भैरबस्थानमा लाने ल्याउने) प्रारम्भिक चरणको कार्यहरू सम्पन्न भए पश्चात सिद्धिगणेश र महालक्ष्मीको सिन्दूरजात्रा शुरू हुन्छ ।

​जात्राको पहिलो दिन कार्तिक शुक्लचतुर्दशीका दिनमा राँगो काटेर त्यसैको विभिन्न परिकार मध्ये विशेष गरी पोलेको मासुको परिकार तयार गरी भोज खाने भएकाले छ्वय्ला भ्वय् भनिन्छ । यसै दिनमा सर्वप्रथम महालक्ष्मीद्यः पिहाँ बिज्याकेगु÷पिकाय्गु (महालक्ष्मीको धातुमूर्ति गुठियारको घरबाट मन्दिरमा राख्ने), मन्दिरमा विराजमान गराइन्छ । सोही दिन राति मन्दिरप्राङ्गणमा तान्त्रिक विधिबाट विभिन्न देविदेवता आह्वान गरी ह्वोँ याय्गु अर्थात होम गर्ने गरिन्छ । ह्वोँ गुठी अर्थात होम गुठीद्वारा तयारी गरिने पूजामा आचाःजु (तान्त्रिक विधिबाट पूजा गराउने व्यक्ति) ले जुवाः (स्थानीय सरकारी पूजाआजाका लागि पूजारीको रुपमा नियुक्त व्यक्तिहरू मध्येबाट दशैंमा कोतघरमा घटस्थापना गर्ने मुख्य व्यक्ति) थकाली भई पूजाआजा गरी बोका बलि दिने गरिन्छ । परापूर्वकालमा यो होम गर्दा पञ्चबली (एक÷एक जोर माछा, सर्प, भ्यागुता, गँगटो र बोका) बलि दिने प्रचलन रहेको भनाई पनि छ । हाल ती पञ्चबलि दिँदा माछा, सर्प, भ्यागुता, गँगटोको प्रतिक स्वरुप तान्त्रिक विधि अनुसार प्रतिस्थापन गरिएका सामाग्रीको बलि दिने गरेको छ । बोका बलि भने यथावत् नै दिँदै आएको पाइन्छ ।

​जात्राको दोस्रो दिन अर्थात् पूर्णिमाको दिन बिहानीपख यहाँका गोपाली समुदायको गुठी (गोपाल बंशका सन्तत्तीहरुको भैरब देव गुठी) द्वारा जात्रा हुने क्षेत्रको (ईलाका) सुरक्षार्थ लण्ठ टोलस्थित क्षेत्रपालको पूजाआजा गरिन्छ । यसको अर्थ होम गरी देवीदेवतालाई आह्वान गरिसकेपछि जात्रा हुने क्षेत्रको रक्षार्थ क्षेत्रपाललाई राङ्गो बली दिई पूजा गर्ने चलन छ । क्षेत्रपाल पूजामा सबैको सुख, शान्ति र समृद्धिको कामना गर्दै जात्रा हुने ईलाका (क्षेत्र) भित्र कुनै दुष्ट प्रवृत्तिले अभिप्रेरित भूतप्रेत÷प्रेतात्मा आदिले प्रवेश गर्न नसकुन् भनी स्थानीय देसार समुदायको गुठीको तर्फबाट भात छर्न जाने परम्परा पनि रही आएको पाइन्छ । तान्त्रिक शक्तिको आधारमा भातलाई जुठोको रूपमा मानिन्छ । भातले घेरिएकोे सीमाभित्र कुनै दुष्ट छिर्न नसक्ने विश्वास पनि रहेको पाइन्छ । यहाँको क्षेत्रपाल पूजाको लागि गोपाली गुठीबाट तयारी गरिए तापनि खड्गी समुदायको गुठीका थकाली समेत मूल पूजारी भई पूजाआजा गरी राङ्गो बली चढाइन्छ ।

​यसैगरी पूर्णिमाको शीतल जुनेली रातमा सर्वप्रथम यहाँका आराध्यदेव भगगान आदिनारायणको धातुमूर्ति खटमा राखी बाजागाजाकासाथ जात्रा गर्दै गाउँ परिक्रमा गराइन्छ । यस बखत खटलाई नचाउँदै रमाइलो गरिन्छ । सो खटलाई आदिनारायण मन्दिर प्राङ्गणबाट स्थानीय च्वछेँ, सिकःछेँ, कोतघर, चाफल, नासल, बाकुननी, ताहाफल, लायब टोल हुँदै परिक्रममा गरी पुनः ताहाफल, बाकुननी, लण्ठ टोल परिक्रम गराई आदिनारायण मन्दिर प्राङ्गण पुर्याउँछ । त्यसरी देवतालाई प्रत्येक भक्तजनको घर–घरमा दर्शनार्थ पुर्याइने परम्परा छ । यसरी भगवान् आफ्ना घरआँगनमा ठूलो उत्सव मनाउँदै आएको खुशीमा भक्तजनहरूले पनि प्रत्येक घरबाट श्रद्धाभक्तिपूर्वक पूजाआजा गरी हार्दिक स्वागत र सम्मान दर्शाउने गर्दछन् । रातमा भगवान आदिनारायणको जात्रा सम्पन्न हुन्छ । पुनः भगवान आदिनारायणको मूर्तिलाई खटबाट फर्काएर मन्दिरमा विराजमान गराए पछि आदिनारयाणको जात्रा विर्सजन हुन्छ । स्मरणीयः शोणितपुर, थानकोटस्थित प्रसिद्ध आराध्यदेव भगवान आदिनारायणको मेला आश्विन शुक्लपूर्णिमादेखि कार्तिक शुक्लपूर्णिमा (एक महिना) सम्म लाग्छ । श्रद्धालु भक्तजनहरू यस अवधिभर विशेष पूजाआजा गरी मेला भर्ने कार्य पनि गर्दछ । त्यसपछि कार्तिक शुक्लपूर्णिमाका दिन साँझ भगवान आदिनारायणको खटजात्रा हर्षोल्लासकासाथ मनाई गाउँ परिक्रमा गराइन्छ ।

​त्यसपछि भोलीपल्ट बिहानीपख भैरःद्यः (अनन्त भैरबको प्रतीक जाँड राखिएका तामाको घ्याम्पोेमा भैरबको प्रतिमूर्ति मुकुण्डो राखिएको) सिङ्गारपटार गरी कुहाँ बिज्याकेगु (घरमा राखिएका ती अनन्त भैरब गाउँको पुछारमा रहेको मसानघाटस्थित भैरबस्थानमा लाने) काम हुन्छ । मसानघाटस्थित अनन्त भैरबस्थानमा लगी विधिविधान अनुसार पूजा आराधना गर्ने गरिन्छ । यो पूजा आराधना तथा भोज खाँदा स्थानीय जुगि समुदायका गुठीका मुख्य व्यक्ति (कुसुले थर) थकाली हुने गर्दछ । त्यसपछि पुनः भैरःद्यः थहाँ विज्याकेगु भनी भैरबको प्रतिक ध्याम्पो बोकेर ल्याई चाफल टोलमा भैरबको मण्डपमा विराजमान गराईन्छ ।

​त्यसपछि मात्र सिन्दूरजात्राको लागि महालक्ष्मी मन्दिर प्राङ्गणमा भेला भएका श्रद्धालु भक्तजनहरू बीच जात्रासँग सम्बद्ध गूठीका पदाधिकारीहरूद्वारा गणेश र महालक्ष्मीको छुट्टाछुट्टै खट सिन्दुरजात्राको लािग तयारी गर्दछ । सिन्दुरजात्राको लागि बिहानै कोतघरबाट बाजागाजाकासाथ सिन्दूर लिएर जुवाः (स्थानीय सरकारी गूठी कोतघरका पूजारी) को नेतृत्वमा पूजारी टोली, स्थानीय प्रशासनिक निकायका पदाधिकारीहरू एवं गन्यमान्य भद्रभलादमीहरू सहित सिन्दूरजात्रा आरम्भको लागि महालक्ष्मी मन्दिर प्राङ्गणमा भेला हुन्छन् । यो टोली पुगेपछि सिन्दूरजात्रा आरम्भ हुन्छ । सिन्दूरजात्राको लागि त्यहाँ पुगेका टोलीद्वारा जात्रा गर्दागर्दै खटमा रहेका देवीदेवतालाई सिन्दूर चढाउने गर्दछन् । त्यसैले यस जात्रालाई सिन्दूरजात्रा भनेको हो । यसपछि जात्रा दिनभर टोलटोलमा परिक्रमा गराइन्छ ।।

​यो जात्रामा सहभागी हुन छिमेकी, आफन्त, नातागोताहरुको उल्लेख्य सङ्ख्यामा आउने चलन छ । जात्रामा भेटघाट, भलाकुसारी र भोजभतेर आदिसँगै जात्राको उल्लासमय वातावरणमा सबै एकप्रकारले रमाइरहेका हुन्छन् । पाहुनापासाको स्वागत सत्कार गर्नु र देवीदेवताको पूजा आराधना गर्ने यस अवसरमा स्थानीय बासिन्दाको प्रमुख दायित्व नै हो । यही दायित्व निर्वाह गर्न प्रत्येक घरपरिवारमा छाएको उत्साह र खुशियाली आगन्तुकका लागि आनन्दको संयोग हुन्छ । भरखर धानबाली भित्राई अन्नले भरिपूर्ण थानकोटवासी, शित्तल मनोरम वातावरण, जात्रालुहरु बीचको भलाकुसारीकोसाथै भोजभतेर आदिले गर्दा मनममोहित भई छुटृै संसारमा विचरण गरी रहेको अनुभव हने । सोही जात्राको अवसरमा अझ भाकल गर्ने श्रद्धालु भक्तजनहरूबाट सिद्धिगणेश र महालक्ष्मीको खटमा बोका, हाँस एवम् कुखुरा बलि चढाउने गर्दछन् । साथै स्थानीय सरकारी गूठीको तर्फबाट समेत कोतघर प्राङ्गणमा खट पुगेपछि बोका बलि दिई पूजाआजा गर्ने गरिन्छ ।​ त्यसैक्रममा उक्त रथ चाफल टोलमा पुगेपछि राती भैरद्यः (भैरव देवता) सँग त्वाय् चिंकेगु (मित लाउने) जात्राको साथसाथै जात्रा सम्पन्न भएको मानिन्छ । अझ ती रथहरू नासल टोलमा ल्याएर विसाएपछि थानकोटको सिन्दूरजात्रा सम्पन्न हुन्छ

​थानकोटमा मानववस्ती शुरू भएदेखि नै भैरव देवतालाई विधिपूर्वक पूजाआराधना गर्ने गरेको पाइन्छ । यही जात्राको सुअवसरमा स्थानीय गोपाली परिवारका दुईजना सुकन्याको ईही (बेलविवाह) गरिने प्रचलन पनि रहेको छ । यसमा सोही गुठीका थकाली र गूठीको पालो पर्ने परिवार मध्येका कन्याहरूलाई भैरद्यः (भैरव देवता) सँग ईही गर्ने गरिन्छ । यो कार्य भैरवको मूर्तिलाई सिकःछेँ टोलस्थित भैरवस्थानमा लगी पूजाआजा गरेपछि गर्ने गरिन्छ । यस जात्राको अवसरमा प्रत्येकवर्ष गोपाली गूठीका दुई सुकन्याहरूलाई ईही अर्थात् बेलविवाह गरिने परम्परा रहेकाले यसमा सम्मिलित हुने ती कन्याहरू अत्यन्त भाग्यशाली मानिन्छ ।

​यही जात्राको सिलसिलमा श्रद्धालु भक्तजनहरूबाट भाकल स्वरुप बलि सहित पूजाआजा गर्दा सिद्धिगणेशको मूर्तिमा बलि चढाउँन गदैनन् । खटमा बलि दिन्छन् । स्मरणीय यहाँ स्थित सिद्धिगणेशले रगत खाँदैनन् भन्ने जनधारणा रही आएको छ । यहाँस्थित सिद्धिगणेशलाई किन बलि चढाउँदैनन् भन्ने एउटा रोचक प्रसंङ्ग छ । परापूर्वकालमा मानव र देवीदेवताहरू बीच वार्तालाप भई भक्तजनहरूले सिद्धिगणेशको पूजा आराधना सकी बलि चढाउने बेलामा “कुन बलि लिने ? दुई खुट्टे वा चार खुट्टे अथवा आठ खुट्टे” भनी सोध्दा दुई खुट्टेको भन्दा चार खुट्टेको रगत बढी आउँछ भने आठ खुट्टेको झन बढि रगत आउँछ होला भनी बढी रगत पिउने पाउने आशामा सिद्धिगणेशले “आठ खुट्टेको बलि खान्छु” भनेछन् । त्यसै अनुसार भक्तजनहरूले स्वीकार गरेछन् । आठ खुट्टेको बलिबाट निक्कै रगत खान पाउने आशामा सिद्धिगणेश आँखा चिम्लेर मख्ख परेर बसेछन् । सोही मुताविक भक्तजनहरूले आठ खुट्टोको जीवलाई डोरी बाँधेर हैसे र होस्टेको बलमा तानेर ल्याई आँखा चिम्म गरी बसेका सिद्धिगणेशलाई आठखुट्टे जीवको बलि चढाउँछन् । निक्कै बेरसम्ममा पनि रगतको थोपा पनि झरेको थाहा नपाएपछि आँखा उघारी हेर्दा त गँगटो पो बलि चढाउन ल्याएका रहेछन् । ठूलो आशाका त्यस्तो बलि लिन पुगेकोले खिन्न मन गरी त्यसैबेलादेखि सिद्धिगणेशबाट “अवदेखि कहिले पनि बलि नलिने” भनेका रहेछन् । त्यसैले आजसम्म पनि सिद्धिगणेशको पूजाआजा गरी बलि चढाउँदा खटमा मात्र बलि दिने गर्दछन् ।