भीमनारायण श्रेष्ठ  / शोणितपुर, काठमाडौं

वैदिककालदेखि नै हिन्दू समाज आफ्नै प्रकारको परम्परा, संस्कृति र संस्कारमा हुर्किदै आएको पाइन्छ । कुनै पनि सभ्य वा असभ्य देशका समाजले पनि कुनै न कुनै प्रकारको संस्कार ग्रहण गरेकै हुन्छ । हिन्दू सामाजिक व्यवस्थामा धर्म र संस्कृतिको वास्तविक स्वरूप र त्यसका उद्देश्यहरुको समुचित रूप नै हिन्दू धार्मिक ग्रन्थहरुलाई लिइन्छ । हिन्दू धर्म ग्रन्थ अनुसार वर्ण, जाति, आश्रममा निष्ठा, देव मूर्तिमा आस्था, पूनर्जन्ममा दृढ विश्वास राखी गाईलाई माता लक्ष्मीको रूपमा पूजाआजा गर्ने व्यक्ति नै हिन्दू भनी उल्लेख गरेको पाइन्छ । हिंसा गर्दा चित्त दुख्ने भएकाले नै हिन्दू भनेका हुन भन्ने भनाई पनि पाइन्छ । त्यसैले हिन्दु सामाजिक व्यवस्था अनुसार समाजमा संस्कारले प्रमुख स्थान ओगटेको छ । वास्तवमा मानव जीवन नै एकप्रकारको संस्कार हो । मानव जीवनका सारा शरीरलाई नै संस्कारले आधिपत्य जमाई राखेको पाइन्छ । गर्भाधान देखि मृत्यु पछिसम्म पनि शरीर पवित्र पार्ने साधनका रूपमा संस्कार मानिदै आएका छन् । प्रत्येक संस्कारको अलग अलग संकेत तथा अस्तित्व भएका कारण एकबाट अर्को संस्कार भिन्न देखिए तापनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छन् । हिन्दू समाजमा सवै संस्कारहरु जीवन शुद्ध पार्नेदेखि लिएर परलोकमा सुधार, उद्धार तथा परमात्मा प्राप्तिको लागि गरिन्छ ।

ऋग्वेदकालमा कुनै पनि संस्कारको उल्लेख भएको नपाइए तापनि ब्राह्मणकालमा उपनयन र अन्त्यष्टि जस्ता कुनैकुनै संस्कारहरु उल्लेख भएको पाइन्छ । अझ गौतम गृहसूत्रमा ४० वटा संस्कारहरुको उल्लेख छ । बैखानस धर्मसूत्र अनुसार यी ४० संस्कार मध्ये १८ वटा शरीर सम्वन्धी र २२ वटा यज्ञ सम्बन्धी छन् । यी सबै संस्कारहरुको सम्पादन प्रथा सबैका लागि नभै जाति तथा परिवारमा निर्भर रहने गर्दछ । हिन्दू समाजमा गर्भाधान देखि अन्त्यष्टि संस्कारसम्म विभिन्न १६ प्रकारका संस्कारहरु प्रचलनमा आएको पाइन्छ । यी १६ प्रकारका संस्कारलाई मान्यता दिंदै विधिविधानपूर्वक सम्पन्न गर्दै आएका छन् । यी प्रत्येक संस्कार सम्पन्न गर्नाले व्यक्तिगत सुख तथा समाजमा उसको प्रतिष्ठा कायम राख्न मद्दत मिलेको देखिन्छ । त्यसैले प्रत्येक संस्कारमा विधिपूर्वक देवीदेवताको पूजा गर्नाले बच्चा जन्मेको सार लाग्दछ र उसले पितृऋण तिर्न सफल हुनेछ भन्ने धर्मशास्त्रको भनाई छ । समाजमा खास गरी आजसम्म पनि नामाकरण, जातकर्म, चूडाकर्म, बिवाह तथा अन्त्येष्टि संस्कार प्रमुख रुपमा प्रचलित नै छन् । विभिन्न संस्कारहरु मध्ये हिन्दू समाजले अपनाइएका गर्भाधानदेखि अन्त्येष्टिसम्मका १६ प्रकारका संस्कारहरुको विधिविधान र माथि उल्लेखित संस्कारहरूको उद्देश्यको बारेमा प्रस्तुत गरिन्छ ।

हिन्दू समाजले अपनाइएका १६ प्रकारका संस्कारहरु मध्ये (क) जन्मनु भन्दा अघि गरिने संस्कार र (ख) जन्मेपछि गरिने संस्कार यसरी छुट्याइएका छन् ।

(क) जन्मनु भन्दा अघि गरिने संस्कारः– (१) गर्भाधान संस्कार, (२) पुंसवन संस्कार, (३) सिमन्तोनयन संस्कार

(ख) जन्मेपछि गरिने संस्कार – (४) जातकर्म (५) नामकर्म (६) निष्क्रमण (७) अन्नप्रासन (८) चुडाकर्म (९) कर्णभेद (१०) विद्यारम्भ (११) उपनयन (१२) केशान्त÷गोदान (१३) समावर्तन (१४) विवाह (१५) वानप्रस्थ र (१६) अन्त्येष्टि संस्कार ।

(१) गर्भाधान संस्कार – हिन्दू धर्मशास्त्र अनुसार कुनैपनि व्यक्ति यस धरतिमा पदार्पण भएपछि ऊ देवऋण, ऋषिऋण र पितृऋण आदिबाट मुक्त हुनुपर्छ । त्यसैले पितृऋणबाट मुक्ति पाउन विवाहित दम्पत्तिले गर्भाशयमा वीर्य स्थापना गर्न आवश्यक छ । यो संस्कार सम्पन्न गर्नका लागि विशेष गरी स्त्री शारीरिक तथा ऋतुकालबाट समेत समर्थ भएको अवस्था हुनुपर्छ भन्ने धर्मशास्त्रको भनाइ रहेको छ । अझ धार्मिक विधिविधान अनुसार सहवास गरेमा इच्छा अनुसारको सन्तान पाइन्छ भन्ने धारणा समेत पाइन्छ । धर्मसूत्रमा यसको केही उल्लेख नभए तापनि यसको ठाउँमा चतुर्थी कर्मको मात्र वर्णन गरेको पाइन्छ । यसलाई बैखानसले “ऋतुसंगम” पनि भनेका छन् । जुनकर्मद्वारा विवाहित दम्पत्तिले (पुरूषले स्त्रीमा) वीर्य स्थापित गर्छ त्यसलाई गर्भाधान संस्कार भनिन्छ ।

(२) पुंसवन संस्कार – पितृसत्तात्मक हिन्दू समाजमा छोराबाट नै बंश स्थिर हुने र मानव जातिको अस्तित्व समेत कायम हुने भएकाले परिवारमा छोराको ज्यादै महत्वपूर्ण स्थान रहेकोछ । यो संस्कार गर्नुको मुख्य उद्देश्य नै छोरा पाउनु र गर्भस्थ शिशुको शारीरिक एवं मानसिक अवस्था वृद्धिका लागि कामना गर्नु हो । मनु तथा याज्ञवलक्यको भनाई अनुसार गर्भाशयमा गर्भ गतिशील हुनुभन्दा अगाडि अथवा गर्भ रहेको स्पष्ट हुनासाथ (गर्भाधान संस्कारको २-३ महिना पछि) यो संस्कार गर्नुपर्छ । मन्त्रको साथ गर्भिणी नारीलाई केही जडबूटी दिई यो संस्कार गर्छन् । पुरूष नामधारी नक्षत्रहरुको अवसरमा नै गर्नुपर्ने भएकाले यसलाई पुंसवन संस्कार भनिन्छ ।

(३) सिमन्तोनयन संस्कार – हिन्दू समाज धार्मिक आस्थामा रहेकाले भूत, प्रेतात्मा प्रति पनि विश्वास गर्दछन् । त्यसैले गर्भिणी नारी र भावी सन्तानलाई भूत, प्रेत तथा बोक्सी आदिबाट रक्षा गर्न र आमाको मानसिक तथा शारीरिक अवस्थाको प्रभाव गर्भमा रहेका शिशुमा समेत पर्ने भएकोले आमाको मानसिक एवम् स्वास्थ्य स्थिति राम्रो पार्नुको साथै दुवैको स्थिति राम्रो राख्न यो संस्कार गरिन्छ । यो संस्कार गर्भाधानको ४–८ महिनासम्म निर्धारण गरेको पाइन्छ ।

(४) जातकर्म संस्कार – यस धरतीमा नवजात शिशुको जन्म भएपछि धार्मिक रीतिरिवाज अनुसार नाभी काट्नुपूर्व गरिने प्रथम संस्कारलाई जातकर्म संस्कार भनिन्छ । यो संस्कार बडो महत्वपूर्ण छ । यस समयमा बाबुलाई आफ्ना सन्तानको मुख देखाइन्छ । किनभने नवजात शिशु (छोरा वा छोरी) को मुख देख्दैमा पिताले विभिन्न प्रकारको भाव व्यक्त गर्ने गरिन्छ । छोरा जन्मेमा पितृऋणबाट समेत मुक्त हुने हुँदा समाजमा छोराको महत्व बढेको पाइन्छ । यस संस्कारमा सबभन्दा पहिले वास्तविक जातकर्मबाट शुरु हुन्छ । पिताले आफ्नो चौथो औंला वा सुनको चम्चाले मह र घ्यू चाट्न लगाउँछ । मह र घ्यूले नवजात शिशुको पाचनक्रिया र मानसिक विकासको साथै स्मृति तेजोमान पार्छ । गृहसूत्र अनुसार यस संस्कारमा पिताले शिशुको कानमा “तिमी वेद होऊ” भन्ने वाक्य उच्चारण गरी शिशुलाई एउटा गुप्त नाम राखी दिन्छ । जुन नाम आमाबाबुलाई मात्र ज्ञात हुन्छ । यो संस्कारमा बाबुले शिशुको नाभी वा कानतिर केही मन्त्र गुनगुनाई  “म यस आयुबाट तिमीलाई दीर्घायु गर्दछु” भनी दीर्घायुको कामना गरिन्छ । यसमा पाँचजना पण्डितहरूद्वारा यो मन्त्र उच्चारण गर्न लगाउने चलन पनि छ । त्यसपछि पिताले शिशुको दृढता, वीरता तथा शुद्ध जीवनको प्रार्थना गरी शिशु जन्मेको भूमि प्रति बाबुले “हे पृथ्वी १ तिम्रो हृदयलाई म चिन्दछु, जुन आकाशमा चन्द्रमा रहन्छ त्यसलाई पनि म जान्दछु, ती सबैले पनि मलाई चिनुन् १” भनी कृतज्ञता ज्ञापन गर्ने चलन पनि छ । त्यसपछि शिशुको स्वास्थ्य र प्रगतिको कामना गर्न प्रार्थना गर्छ “तिमी पत्थर बन, तिमी वास्तवमा पुत्र नामको आत्मा हौ, तिमी सयौं शरद् ऋतुसम्म बाँची राख, तिमी वसु समान दृढ, परशु समान तीक्ष्ण र सूर्य समान कान्तिमय होऊ ।” यस पश्चात नवजात शिशुको नाइटो काटी शिशुलाई स्नान र स्तनपान गराइन्छ । यस समयमा ब्राह्मण र गरीब गुरुवाहरूलाई दक्षिणा दिने प्रचलन पनि रहेको पाइन्छ ।

(५) नामकर्म संस्कार – मानिसले भाषा जानेदेखि नै उसले दैनिक जीवनमा प्रयोग हुने वस्तुहरुको नाम राख्ने गर्यो । त्यसपछि हिन्दूहरुले व्यक्तिगत नाममा पनि महत्व रहने महशुस गरी यसलाई धार्मिक संस्कारमा परिणत गरी यसलाई नामकर्म संस्कारको रुपमा मानिआएको पाइन्छ । बृहस्पतिको भनाई अनुसार बच्चा जन्मेको १०, १२, १३, १६, वा ३२ औं दिनमा नामाकरण गरिनु पर्छ भने तापनि बच्चा जन्मेको ११ औं दिनमा नामाकरण संस्कार गरिन्छ । खासगरी गुप्त र बोलाइने गरी दुई प्रकारको नाम राखिन्छ । अनिष्ट नहोस् भनी गुप्त नाम सबै समक्ष भनिदैन । नाम रचना सम्बन्धमा विभिन्न बिचारहरु पाइन्छ । खासगरी बालिका भए मनुको अनुसार “उच्चारण सरल, मङ्गलसूचक, दीर्घवर्णान्त र आदर्शवादी हुनुपर्छ” ।

​यो संस्कार गर्दा ग्रहण, संक्रान्ति वा श्राद्ध पर्न हुँदैन भन्ने भनाई पनि पाइन्छ । बच्चालाई शुद्ध कपडाले बेरेर बाबुको काखमा राखी प्रजापति, नक्षत्र तथा अन्य देवताको पूजाआजा गरी नक्षत्र, महिना तथा कूलदेवताको नाममा मिल्ने गरी सरल र सुन्दा राम्रो लाग्ने नाम राख्ने चलन छ । कुनैकुनै आमाबाबुले आफ्ना धेरै सन्तानको मृत्यु हुन गएकाले भूत प्रेतले आक्रमण नगरोस् भनेर भत्सर्नापूर्वक नामाकरण गर्ने पनि गर्दछन् । बच्चा जन्मेपछि उसको नाम राख्न पर्ने भएकाले यसलाई नामकरण अर्थात नामकर्म संस्कार भनिन्छ ।  

(६) निष्क्रमण संस्कार – घर बाहिरको जीवनमा बच्चाको लागि प्राकृतिक एवं अप्राकृतिक भयबाट सुरक्षित रहन गाह्रो पर्ने हुनाले रक्षाका लागि ईश्वरको पूजाआजा गर्छन् । यस संस्कारमा शिशुलाई बाहिरी वातारणमा परिचित गराउन सर्वप्रथम घरबाट बाहिर ल्याएर पिताले मन्त्रको साथ सूर्य दर्शन गराउने विधलाई निष्क्रमण संस्कार भनिन्छ । यो संस्कार बच्चा जन्मेको ३ वा ४ महिनामा गर्ने गरिन्छ ।

(७) अन्नप्रासन संस्कार – जन्मेको ६ महिनासम्म बच्चा आमाकै दूधमा निर्भर हुन्छ । त्यसपछि बच्चाको  शारीरिक अवस्था विकसित हुँदै जाँदा आमाको दूधको मात्रा पनि कम हुँदै जाने भएकाले शारीरिक आवश्यकता परिपूर्तिको लागि पनि खाद्य पदार्थको आवश्यकता पर्छ । त्यसैले आमाको दूधबाट मुक्त गर्ने हेतु पौष्टिक तत्व सहितको अन्न तयार गरी बच्चालाई खुवाउने संस्कारलाई अन्नप्रासन संस्कार भनिन्छ । यो संस्कार बच्चा जन्मेको ६ महिनामा गरिन्छ ।

(८) चुडाकरण संस्कार – धर्मसूत्र अनुसार मानिसहरुको दीर्घायु, सौन्दर्य तथा कल्याण प्राप्तिका लागि बालकको पहिलोपल्ट कपाल काटि दिने संस्कारलाई चुडाकरण संस्कार भनिन्छ । यो संस्कारमा केश काटी देवतालाई अर्पण गरिन्छ । गोत्र तथा परिवारको प्रथा अनुसार कपाल बनाउनु (सजाउनु) पर्छ भन्ने धेरैजसो सूत्रहरुको धारण रहेको पाइन्छ । यो संस्कार बच्चा जन्मेको पहिलो वर्षको अन्ततिर वा तेश्रो वर्षको आरम्भमा गरिन्छ ।

(९) कर्णभेद संस्कार – रोगबाट रक्षा र आभूषण अलङ्कार पहिरनका लागि कान छेड्ने प्रथालाई कर्णभेद  संस्कार भनिन्छ । यो संस्कार ३–५ वर्षको उमेरमा गरिन्छ । हिजोआज चूडाकर्म, कर्णभेद र उपनयन संस्कार संगसंगै पनि गरिन्छ ।

(१०) विद्यारम्भ संस्कार – जब बालकको मन मस्तिष्क शिक्षा ग्रहण गर्न योग्य हुन्छ  त्यसबेला उसलाई विद्या आरम्भ गर्न वेदका पवित्र श्लोकहरु पढाएर गरिने संस्कारलाई विद्यारम्भ संस्कार भनिन्छ । यो संस्कार पांचौं वर्षमा गरिन्छ ।

(११) उपनयन संस्कार – उपनयन शब्दको अर्थ भिन्नाभिन्नै भए तापनि यो संस्कारको मुख्य उद्देश्य बालकलाई दृढ विश्वासी वा स्थिर बनाउने र विद्यार्थी जीवनमा गुरूको सेवा गर्न भिक्षा माग्ने,  शिक्षाको लागि काशी जाने अभिनय गर्नु आदि हुन । खासगरी यो संस्कार शिक्षा ग्रहण गराउनका लाग गुरूको हातमा सुम्पिदिनु हो । यो संस्कारमा यज्ञोपवित धारण र विद्याध्ययनको आरम्भ हुन्छ । यो एउटा सुद्धि परिचय वा देवऋण, ऋषिऋण र पितृऋणको स्मरण पनि हो । यो संस्कारमा बालकलाई मुण्डन गरी स्नान गराई मण्डपमा राखेर ब्राह्मणहरुद्वारा मन्त्र उच्चारण गरी मेखला बाँधी दिने चलन छ । यसमा वर्ण अनुसार मेखला  प्रयोग गर्ने गरिन्छ । अहिले यसमा केही सुधार हुँदै गइरहेको पाइन्छ । गृहसूत्र अनुसार यो संस्कार ब्राह्मणको ८ वर्षमा, क्षेत्रीको ११ वर्षमा र वैश्यको १२ वर्षमा गरिनु पर्छ । खासगरी यो संस्कार बालक आफैंले आफूलाई सम्हाल्न सक्ने अवस्थामा गर्ने गर्दछन् । यसमा बालकले आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिको लागि ढुङ्गा समान दृढ हुन त्रिरात्र ब्रत पालन गर्नुपर्छ ।

(१२) केशान्त वा गोदान संस्कार – जव बालक यौवन पदार्पणको सूचकको रुपमा उसको मुखमा दाह्री जुँगा देखा पर्न थाल्छ । त्यसबेला उनी ब्रह्मचारी मानिंदैन । यो संस्कारमा ब्रह्मचारीको दाह्री जुँगा, नङ र केश काटेर गङ्गामा बगाइन्छ । त्यसैले यो संस्कार यौवन पदार्पणको संकेतको रुपमा लिन सकिन्छ । यसमा ब्रह्मचारीले सकिन्छ भने एउटा गाई पनि दान दिनु पर्ने भनेका छन् । त्यसैले यो संस्कारलाई गोदान संस्कार पनि भनिन्छ । यो संस्कार खासगरी १६ वर्षका उमेरमा गरिन्छ ।

(१३) समावर्तन संस्कार – गुरूआश्रममा रही ब्रह्मचर्य जीवनबाट शिक्षा हासिल गरी पारीवारिक जीवनमा  रहन गृह प्रवेश गर्दा यो संस्कार गर्ने गरिन्छ । यो संस्कारमा विद्यार्थी पूर्णरुपले वैदिक अध्ययनमा दीक्षित भइसक्ने हुनाले उसलाई अभिषेक गरिन्छ । यो संस्कार आधुनिक दीक्षान्त समारोहसँग मिल्दोजुल्दो छ । यसमा विद्यार्थीले गुरूको आश्रम छोड्नु भन्दा अघि विद्यार्थी जीवनको समाप्तिको आज्ञा र गुरूलाई दक्षिणा (पढाई शुल्क) दिई पढाइको अन्त गर्ने गरिन्छ ।

(१४) विवाह संस्कार – विभिन्न संस्कारहरु मध्ये पवित्र, धार्मिक एवम् मङ्गलमय हुनाले हिन्दू संस्कृतिमा विवाह संस्कार सामाजिक दृष्टिकोणले समेत महत्वपूर्ण मानिन्छ । विवाह हिन्दूका लागि एक आदर्श विचार मानिएको छ । सबैजसो गृहसूत्रहरुको आरम्भ विवाह संस्कारबाट नै हुन्छ । किनभने यो सवै गृहयज्ञ र संस्कारहरूको केन्द्र हो । यसैले सन्तानोत्पत्तिद्वारा बंशजको रक्षा तथा पितृऋणबाट मुक्त हुन यो संस्कार गरिन्छ । मनुस्मृति र धर्मसूत्रले ब्राह्म, दैव, प्राजापत्य, आर्ष, असुर, गान्धर्व, राक्षस र पैशाच विवाह गरी आठ प्रकारको हुन सक्ने बताइएको छ । यसमा पनि हिन्दू समाजले ब्राह्म, दैव, प्राजापत्य र आर्ष विवाहलाई मान्यता दिएको पाइन्छ । यो संस्कारमा केटीको अभिभावकले “तिमीले धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष प्राप्तिको लागि काम गर” भन्छ । अनि केटाले केटीको दाहिने हात समातेर “म तिम्रो पाणि ग्रहण गर्छु र मसँग तिमी दीर्घायु होउ, सबिता, विष्णुले तिमीलाई मसँग सुम्पिएका छन् ।” भन्छ । केटाले केटीको दाहिने खुटृा ढुङ्गामा राख्न लगाएर “यस पत्थरमा तिमी बिराजमान होउ, शत्रपन आचरण गर्नेलाई तिमी खुटृाले किची देउ । यो ढुङ्गा शत्रुको दमनको प्रतीक हो ।” भन्छ । त्यसपछि केटाले अग्नीको प्रार्थना गरेर “हे अग्नी १ तैंले पत्नी सहित सन्तति प्रदान गर ।” भन्छ । यसरी विवाह संस्कार सम्पन्न गर्ने गरिन्छ ।

(१५) वानप्रस्थ संस्कार – गृहस्थ धर्म पालना पश्चात मानव निबृत्त मार्ग प्रवेशको लागि यो संस्कार गरिन्छ । धर्म र मोक्ष प्राप्त गर्नका लागि घर छोडी वनमा गई बस्ने संस्कारलाई वानप्रस्थ संस्कार भनिएको छ । यो संस्कारबाट मानिसलाई मोक्ष प्रदान गर्न चिन्तन र मनन गर्ने क्षमतालाई बृद्धि गर्छ ।

(१६) अन्त्येष्टि संस्कार – हिन्दूहरु यो जन्मलाई भन्दा पुनर्जन्मलाई बढी महत्व दिने गर्दछन् । त्यसैले मृतात्मालाई शान्ति र पुण्य प्रदान गर्न जीवितकालमा झैं मृत्यु पछि पनि उसलाई विभिन्न सरसामानहरुको आवश्यक पर्छ भन्ने विचार गरी दान, धर्म गर्ने चलन छ । यसैले सपिण्डीकरण, एकोद्दिष्ट, आम्यदिक, मासिक र वार्षिक श्राद्ध सिलसिलावद्ध गरिन्छ । ऋग्वेद तथा परवर्ती वैदिक साहित्यमा पनि उल्लेख भएको यो अन्त्येष्टि संस्कारको सूत्रकालमा वडो विस्तृत तथा सिलसिलेवार ढङ्गले वर्णन गरिएको पाइन्छ । यस दुःखपूर्ण सांसारिक जीवनबाट मुक्त भइ पूनर्जन्मको लागि अलग्गिने भएकाले मृत्यु पछि गरिने यो अन्त्येष्टि मानव जीवनको अन्तिम संस्कार हो ।

उल्लेखित सबै संस्कारहरु पूरा गरेपछि हिन्दू ग्रन्थ अनुसार मानव जीवनले मोक्ष पाउँछ । यसैले यी सबै संस्कारहरु उत्तिकै महत्वपूर्ण छन् । हिन्दू सामाजिक व्यवस्था अनुसार यी संस्कारहरु गर्नाले समाजमा व्यक्तिको प्रतिष्ठा एव्म मान मर्यादा समेत उच्च रहने भएकाले मानव जीवनमा यी संस्कारहरुलाई व्यवस्थित हिन्दू सामाजिक विधानको रुपमा मानिएका छन् ।