निरन्जन फुयाल

प्रबन्धक नेप्से

फूलहरुको रानी मानिने आकर्षक टुलिप फूल सर्वप्रथम सन् १५५४ मा टर्कीवाट युरोप (भिएना) मा भित्रिएको थियो । यो फूलको फूलमात्र आकर्षक नभई विरुवाको स्वरुप पनि असाध्यै राम्रो थियो । यसले गर्दा यो फूल युरोपको विभिन्न देशहरुमा तुरुन्तै फैलियो । सन् १६०० देखि सन् १७२० सम्म संसारका सवैभन्दा धनी ब्यक्तीहरु बस्ने स्थानका रुपमा एम्सट्रडम शहर चर्चित थियो । यस ठाउँको मुख्या पेशा हिराको ब्यापार थियो । यस शहरका धनी हिराका ब्यापारीहरुले टुलिप फूललाई असाध्यै मन पराए र घर घरमा सजाउन थाले । यसको मागका साथै मूल्य पनि बृद्धि हुन थाल्यो । अत्याधिक मागका कारण उक्त फूल बजारमा सहजै पाउन छाड्यो । यस फूलका ब्यापारीहरुले फूल उत्पादकहरुसँग फूल फुल्नु अघि नै खरिद गर्ने सम्झौता गर्न थाले ।बिस्तारै उक्त सम्झौता समेत खरिद विक्री हुन थाल्यो । फूल खरिद गर्ने सम्झौताको मूल्य यतिसम्म बढ्यो की सन् १६३६ मा हिराको कारिगरले एक वर्षभरीमा कमाउने रकम बरावर एक टुलिप फूलको मूल्य हुन गयो । सवैले यस फूलको मूल्य भविष्यमा अझै बढ्छ भन्ने सोचमा फूल खरिद गर्ने सम्झौतामा लगानी गर्न थाले । तर सन् १६३७ को सुरुवातदेखि नै उक्त फूलको मूल्यमा कमी हुदै गयो । केही महिनामा नै यसको माग एवं मूल्य शून्य प्राय: भयो । छिट्टै नाफा कमाउने सोचका साथ लगानी गर्ने ब्यक्तीहरुले धेरै रकम गुमाए । यस घटनालाई नै वित्तीय क्षेत्रको पहिलो बबल र क्र्यास (Bubble & Crash) भन्ने गरिन्छ ।  

उक्त समयमा काठमाडौंमा मध्य-मल्ल काल अन्तर्गत सिद्धिनरसिंह मल्ल र प्रताप मल्लले राज्य गर्दै थिए । नेपालको पनि भोटसँग ब्यापार थियो भने काठमाडौं हुदै भोटसँग ब्यापार गर्ने भारतीयहरुसंग कर उठाउने चलन थियो । आम्दानीभन्दा खर्च कम भएकोले मनग्य वचत हुन्थ्यो । वचतलाई लगानी गरी थप ब्यापार बृद्धि गर्ने भन्दा त्यस्ता वचतहरु मन्दिर, तलाउ, पाटी आदिमा खर्च गर्ने चलन थियो । अलि पछि साना तिना राज्यहरु विचको झैझगडा र लडाईले वचत हुनै छाड्यो र ब्यापार पनि सुक्यो । नेपालमा लगानीको सोचाई राणाकालको अन्त्यतिर मात्र सुरु भएको देखिन्छ । नेपालमा बबल र क्र्यास (अधिक माग र गिरावट) वारे जिज्ञासा सन् १९९३ मा नेपाल स्टक एक्सचेन्ज स्थापना भई शेयरको कारोवार थाले पश्चात मात्र सुरु भएको हो । तर यस भन्दा धेरै अघि नै युरोपमा औपचारिक धितोपत्रका बजारहरु स्थापना भई सहज रुपमा कारोवार भईसकेको थियो ।

छिट्टै नाफा कमाउने उद्देश्यले उच्च मूल्यका धितोपत्र वा बस्तु खरिद गरी मूल्यलाई अस्वाभाविक उचाईमा पुर्याउनुलाई बबल भनिन्छ भने यस्ता बबल केही समयका लागि मात्र रहने र त्यस पश्चात मूल्य तिब्र रुपमा घट्ने हुँदा त्यस अवस्थालाई क्र्यास भनिन्छ । शेयर तथा बस्तु बजारमा कायम रहने मूल्यको देशको अर्थतन्त्रसंग स्पष्ट सम्बन्ध हुने भएकोले बबल र क्र्यासको अवस्थामा देशको अर्थतन्त्रमा पनि गम्भीर असर परेको हुन्छ ।

शेयर बजारको पहिलो क्र्यास

सन् १७११ मा ब्रिटेनमा पब्लिक प्राईभेट पार्टनरसिप अन्तर्गत साउथ सि कम्पनीको स्थापना भयो । दक्षिण अमेरिकी राष्ट्रहरुसंग ब्यापार गर्ने पूर्ण एकाधिकार यस कम्पनीमा निहित थियो । एकाधिकारका कारण सवै लगानीकर्ताहरुले यस कम्पनीले धेरै प्रतिफल दिने विस्वासका साथ यसको शेयर खरिद गर्न थाले । सन् १७१९ मा १२५ पाउण्ड हाराहारीमा रहेको यस कम्पनीको प्रति शेयर मूल्य बढेर सन् १९२० मा १००० पाउण्डसम्म पुग्यो । बजारका लगानीकर्ताहरुले धेरै रकम कमाए । दक्षिण अमेरिकी देशहरुमा बृद्धि हुदै गएको लगानी तथा ब्यापारका कारण लगानीकर्ताहरुले यस कम्पनीवाट उच्च प्रतिफल प्राप्त हुने अपेक्षाका साथ अझै लगानी गर्दै गए । त्यही समयमा ब्रिटेन र स्पेनको युद्ध हुन गयो र धेरै दक्षिण अमेरिकी देशहरु स्पेनको नियन्त्रणमा आए । एकाधिकार सहित ती देशहरुमा ब्यापार गर्न व्रिटेनमा स्थापना भएको साउथ सि कम्पनीले ब्यापार नै गर्न पाएन र नाफा कमाउने अवस्था नै रहेन । त्यसैले १००० पाउण्डसम्म पुगेको यस कम्पनीको शेयर मूल्य सन् १७२१ को अन्त्यसम्ममा घटेर १०० पाउण्ड भन्दा कम हुन गयो । यस घटनालाई शेयर बजारको पहिलो बबल र क्र्यासको रुपमा लिईन्छ । सुरुमा केही शेयर ब्यापारीले धेरै नाफा कमाएको देखेर बजारमा पछि प्रवेश गर्ने लगानीकर्ताहरुले ठूलो रकम गुमाउनु पर्यो ।  

त्यस समयका प्रख्यात गणित विज्ञ एवं बैज्ञानिक सर आईज्याक न्यूटन पनि शेयर बजारमा लगानी गर्ने गरेका थिए । उनले सन् १७२० मा ७००० पाउण्डमा शेयर विक्री गरेर करिव ३५०० पाउण्ड नाफा गरेका थिए । नाफा भएको लोभले पूनः बजारमा लगानी गर्दा केही महिना पछि नै उनले २०००० पाउण्ड घाटा खाएका थिए । यस्तो अवस्थामा पनि मानिसहरु शेयरमा लगानी गर्न अघि बढेको देखेर उनको एक भनाई अहिलेसम्म पनि धितोपत्र बजारमा महत्वपूर्ण भनाईका रुपमा हेरिन्छ । उनले भनेका थिए, “एक गणितिज्ञका हिसाबमा म आकासमा टाढा टाढा रहेका ठूला साना पिण्डहरुको चाल गणना गर्न सक्छु । तर शेयर बजारमा मानिसहरुको पागलपन अनुमान गर्न सक्दिन” । हुन पनि त्यस वखतको २०००० पाउण्ड भनेको अहिलेको मूल्यमा ३० लाख डलर भन्दा बढि मानिन्छ ।  

यस घटनावाट बेलायतको लगानी वातावरणमा नराम्रो असर पर्न गयो । लगानीकर्ताहरु लगानी गर्न हच्किए । ब्रिटिस सरकारले पनि फेरी यस्तो दुर्घटना नहोस भनेर सन् १७२१ मा संसार कै पहिलो बबल ऐन जारी गर्यो । घरजग्गाको मूल्यमा आउने उतार चढावलाई कम गर्न सन् १७४० मा उक्त कानूनमा घर जग्गा सम्बन्धी ब्यवस्थालाई समेत समेटियो । युरोपमा बस्तु तथा धितोपत्रको बजारमा यस्तो तीब्र गतिविधी हुँदै गर्दा नेपालमा शाहबंशको राज्य सुरु भएकै थिएन । ब्रिटेनमा बबल ऐन जारी हुँदा नेपाल राज्य खडा गर्ने पृथ्वी नारायण शाहको जन्म पनि भएको थिएन ।

क्रमशः (बाँकी अर्को अंकमा)