बिचार

प्रचण्ड ‘घुयँत्रो’को समाजवादी आयाम

पुरुषोत्तम लम्साल / भर्जिनिया

उनीहरुले अनुमान नै लगाएनन् ‘भाषा सुधारेरै सही’ सरकार र पार्टीले प्रचण्डको वक्तव्य सही भएको ‘ठप्पा’ लगाइदिएपछि त्यसको आयाम कति फराकिलो हुन्छ भनेर । ‘बेला न कुबेला भेनेजुयला’ भनेर ठट्टा गर्नेहरु ठण्डा भए । काठमाडौंमा क्यूबाप्रति ऐक्यवद्धताका लागि नवौं एसिया प्रशान्त क्षेत्रीय सम्मेलनको अन्तर्यमा त्यही भेनेजुयलाको विषय छलफलको मुख्य ‘एजेण्डा’ थियो भनेर हल्ला र ठट्टा गर्नेहरुले ठम्याउन नसक्नु स्वभाविकै थियो । तर यहाँसम्म आइपुग्दा समाजवादी ध्रुवमा नेपालको स्थान र भूमिकाबारे बैचारिक बहस नछेडिनु चाँहि अपत्यारिलो छ ।

विश्व समाजवादी आन्दोलनमा आफ्नै र अलग्गै पहिचान बनाएको ल्याटिन अमेरिकी देश क्यूबाले यो वर्ष क्रान्तिको ६० औं वर्षगाँठ मनायो । यो ६० वर्षमा क्यूबाले के प्रमाणित गर्यो भने विश्वव्यापी तापक्रमका कारण समुद्र सतह बढेर नडुबेसम्म क्यूबालाई कुनै पनि विश्वशक्ति वा पश्चिमा ताकतले छिन्नभिन्न बनाउन सहज छैन । आफ्नै वैचारिक मूल्य र मान्यताबाट क्युवाले आर्जन गरेको यो विश्वास विश्वका समाजवादी धारका लागि सधैं महत्वपूर्ण रहँदै आएको छ ।

अहिले पनि विश्वको समाजवादी ध्रुवमा क्यूवाको महत्व र भूमिका गौण भइसकेको छैन । बरु पछिल्ला वर्षमा क्यूबाले समाजवादी मुहिम अगाडि बढाउन बढीभन्दा बढी राजनीतिक मञ्चको उपयोगमा आफूलाई व्यस्त बनाइरहेको छ । ऊ नेपोलीदेखि नेपालसम्म व्यस्त छ । विश्व क्रान्तिका नायक एवम् क्यूवाली क्रान्तिका एकजना कमाण्डर अर्नेष्टो चे ग्वेभाराकी छोरी अलेइडा ग्वेभारा र द क्यूबन फाइभ समूहका महत्वपूर्ण सदस्य फर्नाण्डो गोञ्जालेजको विश्वव्यापी दौडाहाले पनि यसलाई पुष्टी गर्छ ।

द क्यूबन फाइभ

क्रान्तिलगत्तैदेखि क्यूबाले प्रतिक्रान्तिका बाछिटा भोग्दै आएको छ । कम्युनिष्टविरोधीहरुले क्यूबालाई समाजवादी धारबाट अलगथलग राख्न अनेक यत्न पनि गरेका छन् । कोरु, अल्फा ६६, ओमेगा ७, अपरेशन मंगुस केही दृष्टान्त मात्र हुन् । यही सन्दर्भमा क्यूबाबाट भागेर अमेरिका शरण लिन पुगेको समूहबाट फिडेल क्याष्ट्रो नेतृत्वको सरकारविरुद्ध हुनसक्ने आक्रमणको बिवरण लिन क्यूबा सरकारको तर्फबाट पाँचजनाको एउटा समूह अमेरिका पुग्छ । तर अमेरिकाविरुद्ध जासुसी गरेको आरोपमा ती सबै गिरफ्तारीमा पर्छन् । यो २१ वर्षअगाडि अर्थात् सन् १९९८ को घटना हो । अमेरिकी सुरक्षाकर्मीको नियन्त्रणमा परेका पाँचजनामा थिए रेने गोन्जालेज, गेरार्डो हर्नान्डेज, एन्टोनियो ग्वेयरो, रामोन लाबानिनो र फर्नान्डो गोञ्जालेज । यसमध्ये १३ वर्ष अमेरिकी कारावास भोगेर रेने र १६ वर्षपछि फर्नाण्डो गोन्जालेज रिहा भए । बाँकि ३ जना अमेरिका र क्यूबाबीच बन्दी आदानप्रदान गर्नेक्रममा पाँच वर्षअगाडि रिहा भए । यी पाँचैजनालाई अहिले पनि क्यूबामा द फाइभ हिरो, द क्यूबन फाइभ आदि नामले चिनिन्छ ।

फर्नाण्डो गोन्जालेज तिनै व्यक्ति हुन् जो रिहा भएर क्यूबा फर्कंदा राष्ट्रिय उत्सवसरहको कार्यक्रम आयोजना गरियो । राष्ट्रपति राहूल क्यास्ट्रोलगायतका उच्चपदस्थ सरकारी अधिकारीले आतशबाजी नै गरे । लगत्तै गोन्जालेजले ‘सोलिडारिटी विथ क्यूबा’ नामक संस्थाको जिम्मेवारी सम्हाले । अमेरिकी पूर्वराष्ट्रपति बाराक ओबामा प्रशासनसँग समन्वय गरेर दुई देशबीचको ६० वर्ष लामो तीक्तता न्यून गर्न, ६० वर्षदेखि क्यूबाविरुद्ध लागिरहेको नाकाबन्दीविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय जनमत तयार गर्न उनको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको क्यूबाको राष्ट्रिय समाचार संस्था एसिएनका समाचारमा पनि देख्न सकिन्छ ।

उनै हर्नाण्डेजको नेतृत्वमा बिद्रोहका ट्रेडमार्क चे ग्वेभाराकी छोरीसमेतले दुई महिनाअघि महत्वपूर्ण नेपाल भ्रमण गरे । सन्दर्भ थियो क्यूबाप्रति ऐक्यवद्धताका लागि नवौं एसिया प्रशान्त सम्मेलन । नेपाल पुग्नुअघि हर्नाण्डेजको टोलीले भारतमा चे ग्वेभाराको भारत भ्रमणको ६० औं स्मृति वर्ष पनि मनायो आइसीएपी संस्थामार्फत् । त्यतिबेला हर्नाण्डेजले नेपाल भ्रमणको सन्दर्भमा ‘तीनवटा अभिष्ट’ अभिव्यक्त गरेका थिए । पहिलो, भेनेजुयलाको सार्वभौमसत्ताका लागि क्यूबामार्फत शसक्त आवाज उठाउनु । दोस्रो, ब्राजिलका पूर्व राष्ट्रपति लुलाको गैरन्यायिक कारावासविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय जनमत तयार गर्नु । र, प्रतिक्रियावादीहरुका सबैखाले अन्यायविरुद्ध संगठित ऐक्यवद्धता खोजी गर्नु (समाचार, रेडियो हवाना क्यूबा, जुलाई २४) । चीन, उत्तर कोरियालगायतका देशहरुको भ्रमणपछि नेपालको समाजवादी मञ्चमा पुगेर हर्नाण्डेजले परिवर्तित बैचारिक विश्व सन्दर्भमा पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डको ‘लाइन र लिडिंग’प्रति थपडी बजाउनु फगत ठ्ट्टा होइन ।

प्रचण्डको ‘घुयँत्रो’

गत वर्ष माघ १० मा नेकपाका एकजना अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले एउटा विज्ञप्ती सार्वजनिक गरे । विज्ञप्ती भेनेजुयलाको राजनीतिमा भएको ‘अन्तर्राष्ट्रिय हस्तक्षेप’को विपक्षमा थियो । विज्ञप्तीमा दाहालले ‘भेनेजुयलाको आन्तरिक मामिलामा अमेरिका र उसका सहयोगीबाट हस्तक्षेप भएको, जनतामा विभाजन ल्याएर हिंसा चर्काउने प्रयास गरेको तथा भेनेजुयलाको सार्वभौमसत्ता, शान्ति र प्रजातन्त्रलाई चुनौती दिएको’ ठहर गरेका थिए ।

विज्ञप्तीले नेपाली राजनीतिको पारो ह्वात्तै तात्यो । घटनाक्रम कसरी विकसित भयो भने नेपालस्थिति अमेरिकी दुतावासले नेपाल सरकार र नेकपा पार्टीको आधिकारिक धारणा माग गर्यो, पार्टीका वैठकहरुमा गरामागरम बहस भए, प्रतिपक्षले चर्को टिप्पणी गर्यो । प्रधानमन्त्रीले प्रचण्डको वक्तव्यलाई ‘जस्टिफाई’ गर्दै हिंड्न प¥यो । कतिपय ‘यूट्युबे सेलिब्रेटी’ले त लौ अब अमेरिकाले नेपालको सरकारै ढाल्दिन्छ समेत भन्न भ्याए । तर उनीहरुले अनुमान नै लगाउन सकेनन् ‘भाषा सुधारेर’ सरकार र पार्टीले नै प्रचण्डको वक्तव्य सही भएको ‘ठप्पा’ लगाइदिएपछि विश्वको समाजवादी ध्रुवमा नेपालले आफ्नो उपस्थिति कति मजबुत बनायो । अर्थात् प्रचण्डको घुयँत्रोले सही निशाना भेट्यो । यसलाई क्यूबा न्यूजमा प्रकाशित लामो आलेख र त्यसपछि एसिएनमा छापिएको विचारले पनि पुष्टी गर्दछ । मान्नुस या नमान्नुस्, विश्वको समाजवादी ध्रुबमा पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले एउटै विज्ञप्तीमार्फत अर्को खुड्किलो चढे । प्रचण्डको घुयँत्रोलाई नेकपाले नै पनि तत्काल ठम्याउन सकेन, प्रतिपक्षीको त के कुरा । भेनेजुयलाको राजनीतिक अस्थीरतालाई नजिकबाट निंयालिरहेका विश्वभरको समाजवादी ध्रुवले नेपालको विशेषगरी प्रचण्डको वक्तव्यलाई ‘बहादुरीपूर्ण’ करार गर्यो । र, त्यसको ताजा परिणाामहरु सँगसँगै देखिन थाले ।

त्यो प्रकरणको केहीअघि अन्नपूर्ण क्षेत्र र कुरिनटारमा नेपालको शसस्त्र प्रहरी र अमेरिकी सेनाको संयुक्त तालिमको विषय रोकिएको थियो (यो अभ्यासको निरन्तरताबारे फेरि चर्चा शुरु भएको छ) । संसद्मा नेकपाका प्रभावशाली नेताले यो वा त्यो बहानामा नेपाललाई इण्डो–प्यासिफिक स्टाटेजी (आइपिएस) को घेरामा ल्याउन भइरहेको प्रयासबारे गम्भीर मुद्दा उठान गरेका थिए । तर जसै त्यो अभियान अपूर्ण नै रह्यो त्यसले समाजवादी ध्रुवको एउटा बलियो ‘अलाइन्स’मा नेपालबारे अर्को सकारात्मक धारणा बनाउन मद्दत गर्यो । यसलाई समाजवादीहरुको बौद्धिक विलासको थलो अर्थात् राजनीति, अर्थतन्त्र र सँस्कृतिमा समाजवादी जनमत तयार गर्ने ‘ज्याकोविन’ ले समेत घनिभुत ठहर गर्यो ।

भइदियो के भने साउनमै भेनेजुयलाका राष्ट्रपति निकोलस मदुरोका छोरासहितको टोलीले नेपाल भ्रमण गरेर प्रचण्डको विज्ञप्तीको महत्व प्रष्ट पारिदिए । ‘बेला न कुबेला भेनेजुयला’ भनेर ठट्टा गर्नेहरु ठण्डा भए । काठमाण्डौमा क्यूबाप्रति ऐक्यवद्धताका लागि नवौं एसिया प्रशान्त क्षेत्रीय सम्मेलनको अन्तर्यमा त्यही भेनेजुयलाको विषय छलफलको मुख्य ‘एजेण्डा’ थियो भनेर हल्ला र ठट्टा गर्नेहरुले ठम्याउन नसक्नु स्वभाविकै थियो । तर यहाँसम्म आइपुग्दा समाजवादी ध्रुवमा नेपालको स्थान र भूमिकाबारे गम्भीर बैचारिक बहस नछेडिनु चाँहि अपत्यारिलो छ ।

गत वर्षकै भदौमा काठमाण्डौमा भएको चौथो बिमस्टेक सम्मेलनलगत्तै बिमस्टेक सैन्य अभ्यासको विषयले भू–राजनीतिमा स्थान लियो । आतंकवाद नियन्त्रण र सीमापार आतंकवाद नियन्त्रणमा केन्द्रित रहेर भारतको पुणेमा हुने भनिएको उक्त संयुक्त सैन्य अभ्यासको परिकल्पनाकार भारतीय संस्थापन थियो । स्वार्थ पनि स्वभावतः उसैको हुने भइहाल्यो । पृष्ठभूमिमा स्थगित सार्क सम्मेलन थियो, ब्रिक्स सम्मेलन थियो र गोवा घोषणापत्र पनि थियो । क्षेत्रीय आर्थिक र प्राविधिक सहकार्यको स्थानमा सैन्य अभ्यासले स्थान पाउने क्रम बढेसँगै नेपालले क्षेत्रीय भूराजनीतिक मामिलामा महत्वपूर्ण निर्णय लिएर उक्त सैन्य अभ्यासमा सहभागी नहुने निर्णय गरिदियो । विश्लेषकहरुले यसलाई ‘भारतीय स्वार्थबाट एक कदम पर रहने नेपालको निर्णय’ भने र ‘विमस्टेकमार्फत पाकिस्तान र चिनविरुद्ध सैनिक गठबन्धन बन्नसक्ने गन्ध पहिचान गर्नु’ लाई नेपालको परिपक्व निर्णय ठाने । तर यो निर्णयको आयामले समाजवादी कित्तासम्म पुर्याएको सञ्चारको हामीले लेखाजोखा चाँहि गरेनौं ।

फेरि पनि प्रचण्ड

पछिल्लोपटक प्रचण्डले शहीद प्रतिष्ठान नेपालको ११ औं साधारणसभामा असाधारण वाक्य बोले । उनले भने ‘इतिहासमा हामीले गरेको कर्मका कारण हामीलाई विरोधी र दुश्मनले पछ्याइरहेका छन् । इतिहासमा समान प्रकृतिको कर्म गरेका हामीलाई सधैं एकै स्थानमा उभिनपर्ने परिस्थिति तयार गरिरहेका छन् ।’ प्रचण्डको आशय द्वन्द्वकालीन मुद्दालाई व्यापार विनिमयको साधन बनाइरहेको देशभित्रैको एउटा समूह र त्यसलाई पूट दिइरहेको अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिकेन्द्र हो र थियो भनेर अनुमान लगाउन कुनै पण्डित भइराख्न पर्दैन । सुन्दा सामान्य लागे पनि यसभित्र वैचारिक राजनीतिको एकमुष्ठ सन्देश निहित थियो ।

यसको एक दिन अगाडि भदौ २९ गते बिआरआईबारे आयोजित एउटा कार्यक्रममा प्रचण्डले स्पष्ट शब्दमा ‘बिआरआइले कुनै सैन्य अभ्यासको परिकल्पना गर्दैन, कुनै शक्तिकेन्द्रको परिकल्पना गर्दैन’ भन्दै इण्डो प्यासिफिक स्टाटेजीको काउन्टरमा अर्थपूर्ण सन्देश दिए । यसको पनि एक दिन अगाडि भदौ २८ मै प्रचण्डले इलामबाट विमष्टेक र इण्डो प्यासिफिक अभ्यासलाई उस्तै मात्र होइन एउटै दर्जामा राखेर आफू त्यस्ता सबैखाले गठबन्धनको विपक्षमा रहेको बताएर बैचारिक ध्रुवीकरणमा उभिरहने आधार बलियो बनाए ।

प्रचण्डले चिनियाँ परराष्ट्रमन्त्रीसँगको भेटमा भएका संवादको आधारमा चिनिया परराष्ट्र मन्त्रालयले सार्वजनिक गरेको एउटा प्रेस नोटमा अहिले पनि हामी घुमिरहेका छौं । खासमा त्यो प्रेस नोट थियो, न चिनिया सरकारको न चिनियाँ परराष्ट्र मन्त्रालयको नै आधिकारिक वक्तव्य थियो । तर त्यसको तरंग महाराजगञ्जको अमेरिकी दुतावासदेखि अमेरिकाको वाशिंगटन डिसीसम्म फैलियो । नयाँदिल्लीदेखि बेइजिंगसम्म तन्कियो । प्रतिपक्ष त्यहीं झुत्ती खेलिरह्यो । यही नै प्रचण्डको कला हो । उनले फालेको घुयँत्रोले एकैपटक अनेक निशानामा बाजी मार्छ ।