बिचार

जैविक विविधता संरक्षणमा हाम्रो दायित्व, प्रकृति र मानिस

डील्ली बहादुर रावत / काठमाडौं

यो सालको असोज महिनामा बिभिन्न राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय स्तरका संरक्षण दिवसहरु परेका छन । यतिखेर संसारभरी सरकारी, गैर सरकारी र व्यक्तिगत रुपमा विभिन्न कार्यक्रमहरु मनाउँदै आइरहेका छन् । यी दिवसहरु मनाउनुको मुख्य उद्देश्य संरक्षणको लागि सचेतना फैलाउने र ब्यवहारमा उतार्न प्रेरणा दिनु हो । असोज महिनामा संरक्षण संम्वन्धि अन्तर्राष्ट्रिय दिवसहरु ५ वटा परेका छन । जस्तै ४ गते International Red Panda Day, ५ गते World Rhino Day, ६ गते राष्ट्रिय संरक्षण दिवस अर्थात National Conservation Day, १० गते World Tourism Day र असोज १७ गते World Animal Day यसरी राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय संरक्षण दिवसहरु एउटै महिनामा पर्न गएका छन । यि महत्वपुर्ण दिवसहरु संसारभरि सरकारी एंव गैह्रसरकारी स्तरबाट धुमधामले मनाइदै छ । पर्यटन दिवस बाहेक सवै दिवसहरु प्रकृतिका उपजहरुको दिगो संरक्षण गरि सुन्दर धर्तीमा सृष्टिचक्रलाई निरन्तरता दिन महत्वपुर्ण भुमिका निभाउने पक्षहरु हुन् । हुनत पर्यटन दिवस पनि प्रकृतिसंग जोडिएको छ, प्राचिन कला संस्कृतिसंग जोडिएको छ । त्यसैले यसलाई पनि संरक्षण दिवस भन्दा पनि हुन्छ । दिवस मनाउनुको अर्थ त्यसको दिगो संरक्षण र प्रकृति एवम् मानव हित अनुकुल उपभोग गर्ने चेतनाको अभिवृद्धि गराउँदै शासकहरुलाई संरक्षण संम्वन्धि कडा कानून वनाउन दबाव दिनु हो । पर्यावरणीय दिगो विकास एवम् अनुसन्धान केन्द्रले पनि यी दिवसका अवसरमा तुलसीपुर उपमहानगरपालिका १७, १८ र १९ मा रहेका ६ वटा स्कुलहरुमा जनचेतना मुलक छलफल कार्यक्रम राखिएको क्लव गठन गर्ने अभियान चलाएको छ ।

यस धर्तीमा मानिस नरहे पनि जैविक विविधता रहिरहन्छ । तर जैविक विविधता नभए मानिसको अस्तित्व यस धर्तीमा एक मिनेट पनि रहन सक्दैन । भन्नुको मतलब सम्पूर्ण प्रजातीका बनस्पती, जिव र पानी नहुने हो भने सृष्टी चक्र नै अगाडी बढ्न सक्दैन । आज मानिसकै कारण जैविक विविधता दिन प्रतिदिन विनास हुदै गइरहेको छ । जसले गर्दा प्राकृतिक प्रणाली नष्ट हुदै गइरहेको छ । यसको सोझो कुप्रभाव मुख्य त मानिस र खाद्यवस्तुमा पर्न गइरहेको छ । यति मात्रै होइन प्राकृतिक बनोट समेत खलबलिन पुगेको छ । मानिसले जती सुकै भौतिक विकास गरे पनि प्रकृतीलाई जित्न वा आफ्नो कावुमा राख्न सक्दैन । प्रकृतीको नियममा मानिस बस्नै पर्दछ । प्रकृतीको नियम विरुद्ध जानु भनेको मानिस जातीको अस्तित्व नै यस धर्तीबाट लोप गराउन खोज्नु हो । हाम्रा नीति निर्माताहरुले मानिसको हितलाई पहिलो प्राथमिकता दिदैं जैविक विविधताको संरक्षण र दिगो विकासलाई गौण स्थानमा राख्नाको कारणले पर्यावरणीय समस्या र शुद्ध खाद्य अभाव झेलिरहनु परेको छ । अझ यति मात्र होइन प्रकृतीले सृष्टी चक्रलाई निरन्तरता दिनका लागि बनाइदिएको सहअस्तित्व प्रणालीनै ध्वस्त पार्न खोज्दैछौं । यसले अन्तत मानव जातीकै अस्तित्व समाप्त पार्दछ भन्ने कुरा बुझ्न सकेका छैनौं । बुझे पनि पद प्राप्तीको खेलले गर्दा पर्याबरणका पक्षहरु ओझेलमा परेका छन् । मानिसको हेलचक्र्याईले गर्दा नै जैविक विविधता विनास हुदै गएको कुरा घाम झै छर्लंग छ । तैपनि हाम्रा नीति निर्माणकर्ता र राजनैतिक पार्टीका नेता कार्यकर्तामा जैविक विविधताको महत्व, औचित्य र समग्र पर्यावरणका विषयमा चेत अझै पलाउन सकेको छैन । जसले गर्दा आज हरित गृह ग्यासहरुको उत्सर्गमा कमी आउन सकेको छैन । संसारभरका सचेत नागरिकहरुले सासकहरुलाई निरन्तर दबाब दिइरहेका छन् । जसको कारण अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन गोष्ठीहरु निरन्तर हुदैं पनि आइरहेका छन् । यस संबन्धि महासन्धीहरु पनि भएका छन । दुखको कुरा व्यवहारमा लागू गर्न सकेका छैनन् । उपभोक्तावादी सोच र चिन्तनमा परिवर्तन आउन सकेको छैन । जैविक विविधताको महत्व र औचित्यलाई संसारभरी स्थापित गराउनका लागि चेतनाको अभिवृद्धी गर्न अत्यन्त जरुरी भएकोले नै संरक्षण दिवस संसारभरि धुमधामले मनाइदैं छ । आज धेरै प्रजातीका बनस्पतीहरु संकटबाट गुज्रिरहेका छन भने कतिपय लोपै भएर गएका पनि हुन सक्दछन् । नेपाल सरकारसंग तथ्यांक नै छैन । यस्तै गरी कतिपय महत्वपुर्ण प्रजातीका पंछीहरु गम्भीर संकटबाट गुज्रिरहेका छन भने कतिपय लोप भएर गएका छन् । तर सरकारले संरक्षणमुखी कार्यक्रम बनाएको देखिदैन । गिद्ध संरक्षण संम्बन्धी पाँच वर्षीय कार्यक्रम बनाउँछ तर बजेट छुटाउदैन । स्थानीय सरकारलाइ यसबारे थाहै छैन । अनि कसरी हुन्छ जैविक विविधताको संरक्षण ? दिवस मनाएर औपचारिकता मात्र पुरा गर्नु भनेको संरक्षण प्रति उदासिन हुनु हो । प्रकृती विरोधी बन्नु हो । हाम्रो देशमा त प्रकृती संरक्षणका नाममा माफियाहरुले रजाइ गरिरहेका हुन्छन । त्यसैले मानिसको अझ भन्ने हो भने साशकहरुको चेतनामा पुर्ण परिवर्तन गराउनु पर्ने आजको आबश्यकता हो । यसको निम्ती हामी सवैले निरन्तर दबाब दिनुपर्ने अबस्था छ । जैविक विविधताको विनास गरेर आफ्नो व्यक्तीगत लाभ लिने गिरोहलाई नांगेझार बनाउन सबै सचेत नागरिक लाग्नु पर्दछ । अझ यसमा पनि संरक्षणमुखी चेतनाको दिप बाल्न पत्रकारहरुले अहम् भुमिका निभाउनु पर्दछ ।

नेपाल भुगोलमा सानो त छ तर जैविक विविधताको दृष्टीकोणले धनी छ । संसारमै नपाइने बनस्पती जडीबुटी यहाँ पाइन्छ । जस्तै काडेभ्यकुर भन्ने चरा नेपालको अरुण उपत्यकका मात्रै पाइन्छ । २०० किमी क्षेत्र भित्र कैयन प्रजातीका बनस्पती जडीबुटी बन्यजन्तुहरुको विविधता पाइन्छ । यसको दिगो संरक्षण र उपयोग गर्न सक्ने हो भने यसले देशको समृद्धिमा ठुलो टेवा पुर्याउँदछ ।

मानिसकै कारण हरितगृह ग्यासहरु निरन्तर बायुमण्डलमा बढ्दै गइरहेको छ । जसले गर्दा पृथ्वी र वायुमण्डलको तापक्रम बढ्दै गइरहेको छ । बैशाखमा फुल्ने लालीगुराँस फाल्गुनमा फुल्न शुरु गरी सक्यो । मुस्ताङमा तरकारी खेती हुन थाल्यो । उष्ण जलबायुमा पाइने बनस्पती र बन्यजन्तु ठण्डी ठाँउमा देखा पर्न थाल्यो । यो प्रकृतीको नियम विरुद्ध हो । नेपाली खोजकर्ताहरुले कञ्चनजंगादेखि नास्पासम्म अध्ययन गर्दा वृक्ष रेखा १.५ दशमलबका दरले माथि सर्दै गएको तथ्याङ्क बाहिर ल्याएका छन । वृक्षरेखादेखि माथि घाँसे स्थल छ । जहाँ किसानहरुले भेडा, चौरी जस्ता पशुपालन गरेका छन । अब वृक्षरेखा माथि सर्दै गयो भने ती घासेस्थल विनास हुनेछन । यसले त्यहाँका पशुपालक किसानको जिवनस्तरलाई नराम्ररी प्रभाव पार्ने निश्चित छ ।

पारिस्थीतिकिय प्रणालीले सृष्टिचक्रको संरक्षण गर्दै अगाडि बढाउँछ । त्यसैले यसको संरक्षण र विकास विना मानब विकास मात्रै होइन अस्तित्व नै संम्भव छैन । आजको आवस्यकता भनेको प्राकृतिक रुपमा रहेको जैविक विविधतालाई दिगो संरक्षण र विकास गर्नु हो ।