सरोज सिग्देल, टेक्सस

कोरोना महामारी पश्चात थलिएको विश्व अर्थतन्त्रमा युक्रेन र रसियाको युद्धले अझै अस्थिर बन्दै गइरहेको छ । पेट्रोलियम पदार्थमा भएको व्यापक मूल्यवृद्धिका साथै श्रीलंका र पाकिस्तान जस्तै पो भई हाल्ने होकि भनेर नेपालीहरुलाई मनौबैज्ञानिक हिसाबले त्रास सिर्जना गरिरहेको अवस्थामा राष्ट्र बैंक गभर्नरको निलम्बन समाचारले के साँच्चै नेपाल पनि आर्थिक संकटको संघारमा त छैन ? भन्ने कुराले चर्चा पाउन थालेको छ । अर्थशास्त्रीहरु पनि यही बिषयलाई लिएर बहसमा गम्भीर बहसमा उत्रिने गरेका छन् ।
एसियलन डेभलपमेन्ट बैंकले नेपालको आर्थिक वृद्धि ३.९ प्रतिशत हुने प्रक्षेपण गरेको छ जबकि आर्थिक वर्ष ०७६-०७७ मा नेपालको आर्थिक वृद्धि २.१ प्रतिशतले ऋणात्मक भएको थियो । यसैगरी नेपालको मुद्रास्फिति चालु आर्थिक वर्ष ६.५ प्रतिशतको सीमाभित्रै रहने छ । सन २०२० मा ६.२ प्रतिशत रहेको मुद्रास्फिति गत आर्थिक वर्ष ३.६ प्रतिशतमा खुम्चिएको थियो ।

हाल बैंकहरूमा तरलता अभावका कारण मागअनुरूप ऋण दिने सक्ने अवस्थामा छैनन्। विदेशी मुद्रा सञ्चिति छ–सात महिनाको आयात धान्न सक्ने स्थितिमा झरेको छ। रेमिटेन्स आम्दानी पनि स्थिर रहँदै आएको छ, कुनै कुनै महिना त रेमिटेन्स वृद्धिदर घटेको देखिन्छ यसका साथै ऊर्जा संकट,मूल्यवृद्धि, अमेरिकी डलरको खरिददर मा आएको वृद्धि , तेलको मूल्यमा अनिश्चिता ले गर्दा विश्वमा नै अर्थतन्त्र अनिश्चय भएको त्यसको प्रभाव नेपालमा पनि पर्ने स्वभाविकै हो ।

श्रीलंकाको आर्थिक संकट कारण हरुकासंग तुलना गर्दा
श्रीलंकाको आर्थिक सङ्कट उनको मुख्य कारण छोटो समयलाई लिएको बैदेशिक ऋण र पर्यटनमा आधारित अर्थतन्त्र जुन कोरोना महामारीका कारण पूर्णरुपमा प्रभावित हुनपुग्यो तर नेपाली अर्थतन्त्रको चरित्र अलिकति फरक छ ।
श्रीलंकाको कुल ग्राहथ्य उत्पादन(जीडिपी)को केबल ८-९ प्रतिशत कृषिले ओगटेकाे छ भने नेपालमा कुल ग्राहथ्य उत्पादन अहिले पनि २५-२६ प्रतिशत कृषिले ओगटेकाे छ दूध, माछा-मासु,अण्डा लगायत अन्य केही कृषिजन्य उत्पादनमा आत्मनिर्भर समेत भइसकेको छ ।
श्रीलंकाकाे अर्थतन्त्रमा १६-१७ प्रतिशत पर्यटनले याेगदान गरेकाे छ नभने यसको तुलनामा नेपालको केही कम नै छ ।श्रीलंकालाई छोटो समयका का लागि लिएको बैंक लोन अहिले गलाको पासो बन्न पुगेको छ तर नेपालको यस्तो अवस्था छैन । रेमिटयान्स पनि श्रीलंकाको मुख्य आम्दानीको श्रोत हो जुन पछिल्लो समय निकै प्रभावित हुन पुग्यो यसका साथै चुलिँदो मूल्यबृद्धि र बढ्दो विदेशी ऋणका कारण त्यहाँको अर्थतन्त्र खस्किँदै गएको छ भने, तर नेपालको अवस्था यो भन्दा निकै फरक छ । नेपालको लागि सबैभन्दा राम्रो पक्ष भारतीय मुद्रासँगको स्थिर बिनिमय दर पनि हो।

बढ्दो व्यापार घाटा र बिदेशी मुद्राको सञ्चिति अहिलेको मुख्य समस्या हो तसर्थ :
१) कृषि क्षेत्र मा लगानी वृद्धि गरी प्रतिस्थापन गर्दै आत्मनिर्भर उन्मुख हुने ।
२) पर्यटन क्षेत्रलाई रोजगारी सृजना र बैदेशिक मुद्रा भित्र्याउने माध्यमको रुपमा विकास गर्ने।
३) अहिले मौद्रिक नीतिलाई प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्ने।
४) बैधानिकरुपमा रेमिटान्स भित्र्याउने गएर वैदेशिक रोजगारीमा रहेकाहरूलाई विशेष सुविधा प्रदान गर्ने । उदाहरणको लागि करमा छुट, महसुल दर मा छुट, का साथै शेयरको प्रारम्भिक निष्कासन मा कोटा छुट्याउने भनी ल्याइएको प्रस्तावलाई प्रभावकारीरुपमा कार्वान्वयन गर्ने ।
५) अत्यावश्यक बाहेकका व्यापारीका बस्तुको आयातमा कुनै पनि प्रकारको कर्जा प्रवाह नगरिने व्यवस्था लागू गर्ने ।
६) नेपाल भ्रमण वर्ष जस्ता कार्यक्रमलाई कार्यक्रमहरूलाई आगामी वर्षको लागि घोषणा गरी सञ्चालनमा ल्याउने ।७) नेपाल भ्रमण गर्न चाहने पर्यटकलाई भिसा तथा नवीकरण शुल्क, प्रवेश शुल्क, रोयल्टी जस्ता भुक्तानी तथा सेवाहरू तत्कालै अनलाइन माध्यमबाट सहज रुपमा उपलब्ध हुने व्यवस्था मिलाउने ।
८) पुजिगत खर्चमा वृद्धि गरी तत्कालको तरलता अभावलाई सहजीकरण गर्ने ।
९) विद्युतको घरेलु उपयोग बढाउन महशुल घटाउने तथा घरेलु विद्युतीय उपकरण इन्डक्सन चुल्हो, हिटर, कुकर आदीको खरिदमा अनुदान प्रदान गर्ने, एलपी ग्यासमा रहेको अनुदान तत्काल खारेज गर्ने ।
१०) विलासिताका बस्तुहरु टेलिभिजन, मोबाइल सेट, मदिरा लगायतका विलासिताका सामानको आयातलाई भन्सार तथा करका माध्यमबाट नियन्त्रण गर्ने ।

पछिल्लो दशकमा नेपालमा जलविद्युत परियोजनाहरु, पूर्वाधार विकास, स्वास्थ, शिक्षा र बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा ठूलो लगानी वृद्धि हुनु, कोरोना महामारी का कारण वैदेशिक रोजगारी र रेमिटान्स गिरावटले गर्दा केही
तरलता संकट भएतापनि भविष्यमा यसले सकारात्मक प्रभाव पार्दै आर्थिक उन्नतिको बाटोमा अग्रसर हुने कुरामा कुनै दुई मत छैन खर्च कम गर्नेतिर मात्र होइन कि विदेशी मुद्रा भित्र्याउने तर्फपनि लाग्यो भने हामी अझै श्रीलंकामा नै पुग्ने अवस्थामा पुगिसकेका छैनौं ।
श्रीलंकाको वर्तमान अवस्थाबाट पाठ सिक्दै, नेपालले आफ्नो अर्थतन्त्रलाई सच्याउने एक ठूलो अवसर पाएको छ तसर्थ खर्च कम गर्नेतिर मात्र होइन कि विदेशी मुद्रा भित्र्याउने तर्फपनि लाग्यो भने हामी अझै श्रीलंकामा नै पुग्ने अवस्थामा पुगिसकेका छैनौं ।

(लेखक नेपाली समाज टेक्सासका कार्यकारी, आर्थिक कार्य समिति संयोजक का साथै आधारभूत विश्लेषक पनि हुन्।)